تفسیر قرآن ناطق
زيارت جامعه كبيره ، [1] يكى از ميراث هاى گران قدر دهمين پيشواى پيروان اهل بيت عليهم السلام ، امام هادى عليه السلام است . يكى از محورهاى مهم فعّاليت هاى فرهنگى ـ سياسى اين امام بزرگوار ، جهت تبيين جايگاه واقعى اهل بيت عليهم السلام و گسترش مكتب تشيّع ، فرهنگ سازى براى زيارت قبور نياكان خود ، بويژه امير مؤمنان و امام حسين عليهماالسلامبوده است .
به نظر مى رسد كه هدف امام هادى عليه السلام از اين گونه اقدامات فرهنگى ـ سياسى ، تبديل كردن زيارتگاه هاى اهل بيت عليهم السلام به مراكزى براى آشنا شدن مسلمانان با اسلام ناب و جايگاه اهل بيت عليهم السلام در اسلام بود . اين كوشش ارجمند ، در برابر توطئه دشمنان اسلام علوى ـ كه تلاش مى كردند تا اين پايگاه هاى مستحكم را در ميان مردم ، از بين ببرند ـ و براى مقابله با شيّادانى كه با نشر افكار غلوآميز خود در باره امامان عليهم السلام ، زمينه ساز جدايى جامعه اسلامى از اهل بيت عليهم السلام مى شدند ، انجام گرفت و بدين سان ، مجموعه اى از زيارت نامه هاى ارزنده و آموزنده ، از اين امام بزرگوار ، به يادگار مانْد كه مشهورترين و معتبرترين آنها ، «زيارت جامعه كبيره» است .
اين زيارت نامه ـ كه تبيين و شرح آن ، موضوع كتابى است كه در پيش چشم خوانندگان گرامى قرار دارد ـ ، در واقع ، كوتاه ترين و كامل ترين متون امام شناسى است كه به روشنى ، مرزهاى توحيد ، نبوّت و امامت را مشخّص كرده ، آنها را توضيح مى دهد و به دور از هر گونه غلو ، جايگاه راستين اهل بيت عليهم السلام را بيان مى نمايد .
زيارت جامعه و تفسير قرآن
شايد نخستين پرسشى كه با ملاحظه نام اين كتاب به ذهن خواننده مى رسد، اين باشد كه : چه رابطه اى ميان قرآن كريم و «زيارت جامعه» وجود دارد كه شرح اين زيارت نامه ، تفسير قرآن ، ناميده شده است؟
در پاسخ اين پرسش ، بايد گفت كه قرآن ، كتاب انسان سازى است ؛ انسانى كه مى تواند مظهر اَسما و صفات الهى شود و خليفةُ اللّه گردد ، و امام نيز، كامل ترينِ انسان هاست .
اين سخن ، بدين معناست كه انسان ، اگر قرآن را به طور كامل در زندگى خويش جريان بخشد ، به مرتبه انسان كامل مى رسد . از اين رو ، امام، تحقّق عينى و كاملِ قرآن ، در انسان است و بدين سان ، خاتم پيامبران ـ كه كامل ترينِ انسان ها و امامِ امامان است ـ ، كامل ترين نسخه قرآن ناطق است و پس از او ، اهل بيت قرآنىِ آن بزرگوار ، نسخه هاى ديگرى از انسان كامل و قرآن ناطق اند . لذا گزارش شده كه در جنگ صِفّين ، هنگامى كه دشمن با تزوير مى خواست از قرآن صامت بر ضدّ قرآن ناطق و ارزش هاى قرآنى سوء استفاده كند ، امام على عليه السلام فرمود :
أَنا القُرآنُ النّاطِقُ . [2] قرآن ناطِق ، منم .
و در روايتى ديگر ، آمده كه فرمود :
هذا كِتابُ اللّهِ الصّامِتُ وَأَنا المُعَبِّرُ عَنهُ ، فَخُذُوا بِكتابِ اللّهِ النّاطِقِ وَ ذَروا الحُكمَ بِكِتابِ اللّهِ الصّامِتِ ، إِذ لا مُعَبِّرَ عَنهُ غَيرى . [3] اين ، كتاب خاموشِ خداست و من ، سخنگوى اويم . پس به كتاب گوياى خداوند ، دست بياويزيد و حكم كردن بر اساس كتاب خاموش خدا را وا نهيد ؛ چرا كه جز من ، سخنگويى براى آن نيست .
بنا بر اين ، تبيين ويژگى هاى اهل بيت عليهم السلام ، در واقع ، تشريح عينىِ قرآن در زندگى انسان است و شرح «زيارت جامعه» ، در حقيقت ، تفسير قرآن ناطق و انسان كامل است .
گفتنى است كه متن اين كتاب ، برگرفته از مطالبى است كه به وسيله نگارنده اين سطور ، طى 122 برنامه تلويزيونى ، [4] براى «سيماى قرآن» ، تهيّه و از اين شبكه تلويزيونى پخش گرديده است و اينك ، پس از اصلاح و تكميل ، تقديم علاقه مندان مى گردد .
ويژگى هاى كتاب حاضر
به دليل اهمّيت «زيارت جامعه» [5] و ضرورت شرح آن ، تاكنون شرح هاى متعدّدى بر اين زيارت ، نوشته شده كه هر يك ، ويژگى هاى خاصّ خود را دارند . كتاب حاضر نيز داراى ويژگى هايى است كه به برخى از آنها ، اشاره مى شود :
1 . استناد گسترده به قرآن و حديث
نخستين و مهم ترين ويژگى شرح حاضر ، استناد گسترده آن به قرآن و احاديث اسلامى است ، به گونه اى كه خواننده ، علاوه بر آشنايى با معانى زيارت نامه ، با انبوهى از آيات و رواياتى كه موجب تقويت متن آن مى شود ، نيز آشنا مى گردد .
2 . همگانى بودن مطالب
از آن جا كه مطالب اين كتاب ، براى «سيماى قرآن» تهيّه مى شد ، تلاش گرديد كه تا جاى ممكن ، ساده و براى همگان ، قابل فهم و سودمند باشد . به همين دليل ، برخى از حكايات و خاطره هاى آموزنده ، بدان افزوده گرديد .
3 . نقد برخى آرا
در برخى از موارد ، اين كتاب ، آراى ديگران را در شرح برخى از عبارت هاى اين زيارت ، مورد نقد قرار مى دهد و تفسير جديدى را كه به نظر ، انطباق بيشترى با آن عبارات و ديگر روايات دارد ، ارائه مى نمايد .
4 . توضيح واژه ها
در كتاب حاضر ، «زيارت جامعه» به يكصد و ده بخش ، تقسيم شده و در آغاز هر بخش و پيش از شرح آن ، واژه هايى كه نياز به توضيح دارند ، با بهره گيرى از منابع معتبر لغت ، واژه شناسى گرديده اند .
[1] زيارت جامعه به زيارتى گفته مى شود كه جامع باشد ؛ يعنى بتوان با آن ، يكى از اهل بيت عليهم السلام يا همه آنان را زيارت كرد . از ميان زيارت هاى جامعه ، اين زيارت خاص را به دليل عُلوّ مضامين و نيز مفصّل بودنش ، «زيارت جامعه كبيره» ناميده اند . همچنين ، تعبير «زيارت جامعه» ، چنانچه بدون هيچ قيدى به كار رود ، دقيقا بر همين زيارت خاص (جامعه كبيره) دلالت دارد و بر آن ، اطلاق مى شود .
[2] بحار الأنوار ، ج 82 ، ص 199 .
[3] العمدة ، ص 330 ، ح 550 . براى اطّلاع بيشتر ، ر . ك : دانش نامه اميرالمؤمنين ، ج 8 ، ص 198 «قرآن گويا» .
[4] ضبط اين برنامه از تاريخ دوازدهم تير ماه 1381 آغاز شد و تا اواخر سال 1382 ادامه داشت . شايان ذكر است كه اين برنامه تا كنون چند بار از سيماى قرآن (شبكه قرآنى سيماى جمهورى اسلامى) ، پخش شده و در اسفندماه 1385 نيز توسط پژوهشكده علوم و معارف حديث ، در يك لوح فشرده چند منظوره ديجيتال (DVD) ، تقديم علاقه مندان گرديده است .
[5] ر .ك : ص 24 : «بهترين زيارت نامه اهل بيت عليهم السلام » .
