093 ـ و جعل صلواتنا علکیم

وَ جَعَل صَلَواتَنا [1] عَلَيْكُم .

و خداوند ، درودهاى ما را بر شما قرار داده است ... .

توضيح واژه

صَلاة : درود، دعا، نماز . [2]

شرح

واژه «صلوات» ، جمع «صلاة» ، به معناى دعاست و از آن رو به «نماز»، «صلاة» مى گويند كه در بر دارنده «دعا» است. به «صلوات» ، در فارسى ، «درود» مى گويند ؛ ولى در متونِ روايى ، معناى «صلوات» ، همواره يكسان نيست ؛ بلكه با گوينده صلوات ، رابطه اى مستقيم دارد. صلوات ، از سوى خداوند، فرشتگان و پيامبر صلى الله عليه و آله ، معنايى متفاوت دارد كه آن را بررسى مى نماييم :

معانى صلوات

در قرآن، خداوند ، بر دسته اى از مردم ، صلوات مى فرستد ؛ مانند آيه 157 سوره بقره :

«أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَ تٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ . آنان اند كه درودها و بخشايشى از پروردگارشان ، بر آنهاست» .

در برخى آيات ، صلوات فرشتگان ، در كنارِ صلوات خداوند ، آمده است :

«هُوَ الَّذِى يُصَلِّى عَلَيْكُمْ وَ مَلَئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّـلُمَـتِ إِلَى النُّورِ . [3] اوست كه بر شما درود مى فرستد ، و فرشتگان او نيز ، تا شما را از تاريكى ها به روشنايى بيرون آورد» . از ديرباز ، واژه شناسان و مفسرّان ، به تمايز دو گونه صلواتِ خداوند ، و صلواتِ فرشتگان و مؤمنان پرداخته اند. خليل بن احمد فراهيدى ، از كهن ترين واژه شناسان عرب، «صلوات» خدا را به معناىِ «ستايش نيكو و يادكرد زيبا» [4] از آنان مى داند و «صلوات» فرشتگان را به معناى طلب رحمت از خدا [5] مى شِمُرَد. ديگر واژه شناسان نيز كم و بيش ، سخن او را تكرار كرده اند و برخى ، «صلاة» از جانب خداوند را به معناى «رحمت» دانسته اند.

خلاصه سخن ، آن كه «صلاةِ» خداوند ، به معناى «رحمت» اوست و «صلاةِ» فرشتگان ، به معناى «درخواست رحمت» از خداست. آنچه يقينى است : «رحمت» يا «ستايش» خداوند ، مانند رحمت و ستودن انسان ها كه از محدوده لفظ فراتر نمى رود ؛ نيست. بلكه «رحمت» يا «ستايش» خدا ، همراه با فرستادنِ بركات و فراگير شدن رحمت الهى در زندگى كسانى است كه مشمولِ صلوات او مى شوند .

فرمانِ صلوات فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله

از جمله دستورهاى قرآن، دستورِ «درود فرستادن ؛ صلوات» بر پيامبر صلى الله عليه و آله است. خداوند و فرشتگان ، بر پيامبر «صلوات» مى فرستند و به مؤمنان هم دستور مى دهد تا بر پيامبرش ، صلوات نثار كنند :

«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيْهِ وَ سَلِّمُواْ تَسْلِيمًا . [6] همانا خداوند و فرشتگانِ او ، بر پيامبر صلى الله عليه و آله ، درود مى فرستند . اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! بر او درود فرستيد و سلام گوييد ؛ سلامى در خور و شايسته» .

بر پايه روايتى ، امام كاظم عليه السلام ، در تفسير آيه ياد شده ، مى فرمايد :

صَلاةُ اللّهِ رَحْمَةٌ مِنَ اللّهِ وَ صَلَاةُ مَلَائِكَتِهِ تَزْكِيَةٌ مِنهُم لَه وَ صَلَاةُ المُؤمِنِينَ دُعاءٌ مِنْهُم لَه . [7] درود فرستادن خدا ، نوعى رحمت از جانب اوست و درود فرستادن فرشتگان ، ستايشى از آنان نسبت به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است و درود فرستادن مؤمنان ، دعايى از آنها براى پيامبر صلى الله عليه و آله است .

در تفسير ديگرى از امام صادق عليه السلام ، آمده :

اُثنُوا عَلَيهِ وَ سَلِّمُوا لَهُ . [8] بر پيامبر صلى الله عليه و آله ثنا بگوييد و بر او ، سلام فرستيد (/ به فرمانش گردن نهيد) .

بنا بر اين ، همه مؤمنان ، وظيفه دارند تا بر پيامبر صلى الله عليه و آله درود فرستند ، خواه معناى آن ، طلبِ رحمت براى پيامبر صلى الله عليه و آله باشد ـ كه نوعى دعاست ـ ، و يا پيامبر صلى الله عليه و آله را ستايش كنند ـ كه وظيفه اى فرهنگى و سياسى است ـ و جامعه اسلامى ، همواره ستايشِ پيامبر صلى الله عليه و آله را وظيفه خويش مى داند و با كسانى كه با او گستاخى مى كنند، مقابله مى نمايد.

صلوات بر اهل بيت عليهم السلام

صلوات بر اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله ، از صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله ، جدا نيست و از اين رو ، افزون بر رواياتِ منابعِ شيعى ـ كه صلوات بر اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله را همراه صلوات پيامبر صلى الله عليه و آله آورده است ـ ، بسيارى از محدّثان اهل سنّت هم بارها از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه فرمود :

قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ . [9] بگوييد : درود خدا بر محمّد و خاندان محمّد !

شافعى ، رئيس مذهب شافعى ، از اهل سنّت ، مى گويد :

يا أهلَ بَيتِ رَسولِ اللّهِ ! حُبُّكم

فَرضٌ مِنَ اللّهِ فِى القرآنِ أنزَلَه

كَفاكُم مِن عَظيمِ القَدرِ أنَّكُم

مَن لَم يُصَلّ عَلَيكُم لا صَلاةَ لَهُ . [10]

اى اهل بيت پيامبر خدا ! خداوند ، دوستىِ شما را

در قرآنى كه فرو فرستاده ، واجب كرده است .

در عظمت مقام شما ، همين بس

كه هر كس بر شما صلوات نفرستد ، نمازش درست نيست .

در روايات شيعى، درودى كه تنها بر پيامبر صلى الله عليه و آله باشد و اهل بيتِ او را حذف نمايد، «صلوات أبْتَر» ناميده مى شود. امام باقر عليه السلام ، فردى را ديد كه پرده كعبه را گرفته و مى گويد: «اللّهمّ صلّ على محمّد» . امام عليه السلام به او فرمود :

يا عَبدَ اللّهِ ! لا تُبتِرها ، لا تَظلِمْنا حَقَّنا . قُل : اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أهلِ بَيتِهِ . [11] اى بنده خدا ! آن را ناقص مگو . حقّ ما را ضايع مگردان . بگو : «اللّهمَّ صلّ على محمّد و اهل بيته» .

جمله «وَ جَعَلَ صَلَواتِنا عَلَيْكُم» نيز اشاره به همين معناست كه صلوات بر اهل بيت عليهم السلام ، از صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله ، جدا نيست .

تكريم اهل بيت عليهم السلام با صلوات

سؤالى كه در تبيين عبارت ياد شده : «وَ جَعَلَ صَلَواتِنا عَلَيْكُم» پديد مى آيد ، اين است كه اين جمله ، چه ارتباطى با عبارت هاى پيشين دارد ؟

پاسخ اين است كه اين عبارت ، چگونگى تكريم اهل بيت عليهم السلام را ـ كه در عبارت پيشين بدان اشاره شده ـ ، بيان مى كند . در عبارت قبلى آمد كه خداوند ، فرمان داده است تا خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ، مورد تكريم و تعظيم قرار گيرند . اين عبارت ، يكى از مصاديق تكريم آنها را بيان مى كند . بنا بر اين ، زائر بامعرفت ، در واقع با اين جملات ، خطاب به اهل بيت عليهم السلام مى گويد : خداوند ، نور هدايت خود را در خانه شما قرار داده و فرمان داده است تا شما خاندان ، مورد تعظيم و تكريم ، قرار گيريد و ما با دعا و يادكرد ويژگى هاى شما ، اين فرمان را اجرا مى كنيم .

نكته ديگرى كه در اين عبارت ، قابل بررسى است ، اين كه اگر «صلوات» به معناى دعا باشد ، اين سؤال مطرح مى شود كه دعا براى پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، چه اثرى دارد ؟ آيا با دعاى ما ، خداوند ، رحمت تازه اى بر اهل بيت عليهم السلام نازل مى كند و آنان ، قرب بيشترى به خدا پيدا مى كنند ؟

اين سؤال ، در باره عبارت هاى ديگرى نيز كه از جمله «فَبَلَغَ اللّهُ بِكُم أشرَفَ مَحَلِّ المُكَرَّمِينَ» آغاز مى شود ، مطرح است .

در پاسخ به اين پرسش ، چند نظر وجود دارد :

برخى معتقدند كه خداوند متعال ، همه مقام هايى را كه ممكن است يك انسان بدانها دست يابد ، به اهل بيت عليهم السلام ، عنايت كرده است . آنها ، عينِ رحمت الهى هستند . بنا بر اين ، نمى توان با دعا ، رحمت جديدى براى آنها ايجاد كرد . اين معناى صلوات ، تنها مدح و ثناى پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام است .

برخى بر اين باورند كه : صلوات ، هم موجب پاداش بردن گوينده است و هم رحمت تازه اى براى پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيتِ آن بزرگوار ، پديد مى آورد .

برخى ديگر گفته اند : أوّلاً و بِالذّات ، ثواب صلوات ، نصيب گوينده مى شود ؛ و ثانيا و بالعَرَض ، براى پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، سودمند است .

ظاهرا ، نظر نخست ، صحيح نيست ؛ و گر نه ، پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، خود نيز نبايد دعا كنند و از خداوند ، طلب رحمت نمايند ؛ چون هر چه بخواهند ، تحصيلِ حاصل است .

توضيح مطلب ، اين است كه تنها خداوند ، كمال مطلق است و كمالاتِ جز او ، محدودند و هر چه انسان ، كامل شود ، فاصله او تا كمال مطلق ، بى نهايت است و راه براى كمالات بيشتر براى او ، گشوده است و بدين سان هم دعاى اهل بيت عليهم السلام براى نزديك تر شدن به حق تعالى ، مفهوم پيدا مى كند ، و هم دعاى ديگران براى آنان . با مراجعه به متن دعاهايى كه اهل بيت عليهم السلام براى خود دارند يا از ديگران خواسته شده كه براى آنان دعا كنند ، اين معنا ، آشكارتر خواهد شد .

[1] در برخى نسخه ها به جاى «صلواتنا»، مفرد آن ، يعنى «صلاتنا» آمده است .

[2] «الصلاة : الدعاء و الاستغفار» (لسان العرب ، ج 14 ، ص 464) .

[3] سوره احزاب ، آيه 43.

[4] «حسن ثنائه عليهم و حسن ذكره لهم» (العين ، ج 7 ، ص 154) .

[5] «صلاة الملائكة : الاستغفار» (العين ، ج 7 ، ص 154) .

[6] سوره احزاب ، آيه 56.

[7] ثواب الأعمال، ص 187 ، ح 1 .

[8] المحاسن ، ج 2 ، ص 53 ، ح 85 ؛ بحار الأنوار ، ج 94 ، ص 60 .

[9] صحيح البخارى ، ج 4 ، ص 1802 ؛ صحيح مسلم ، ج 1 ، ص 305 ؛ سنن الترمذى ، ج 2 ، ص 353 ؛ مسند ابن حنبل ، ج 8 ، ص 317 ، ح 22415 ؛ سنن الدارمى ، ج 1 ، ص 329 ؛ سنن النسائى ، ج 3 ، ص 45 ـ 49 ؛ المستدرك على الصحيحين ، ج 3 ص 160 ؛ السنن الكبرى ، بيهقى ، ج 2 ، ص 209 ـ 212 ؛ المصنّف ، ابن ابى شيبه ، ج 2 ، ص 390 ـ 391 ؛ صحيح ابن حبّان ، ج 3 ، ص 193 و ج 5 ، ص 287 .

[10] ينابيع المودّة ، ج 2 ، ص 434 ؛ نظم دُرَر السّمْطين ، ص 18 .

[11] الكافى ، ج 2 ، ص 495 ، ح 21.