503 - فروتنی و تواضع (۳)
وَ ألبِسْنِي زِينَةَ المُتّقينَ في... خَفضِ الجَناح.[۱]
سخن در تبیین این فراز نورانی از دعای مکارم الاخلاق به تعریف تواضع رسید.
گفتیم: در روایات گاه به صورت کلی تعریف شده و گاه به صورت مصداقی. از گروه اول، در روایتی از حضرت رضا (علیه السّلام) که به سند صحیح نقل شده بود، تواضع این طور تفسیر شد که با مردم به گونه‌ای رفتار کنی که دوست داری مردم با تو رفتار کنند.
و در بیان دیگری از آن حضرت که به ریشه این رفتار اشاره می‌نمود، فرمود: یکی از درجات تواضع این است که انسان اندازه خود را بشناسد و با طيب خاطر، خود را در آن جايگاه قرار دهد، [اگر چنین شود] دوست دارد با مردم همان‌گونه رفتار كند كه انتظار دارد با او رفتار كنند.
بنا بر این، معرفت انسان به اندازه و منزلت و جایگاه خود، ریشه تواضع و فروتنی اوست. این معرفت در روایات مختلفی مورد تأکید قرار گرفته است و در مقابل، جاهل بودن نسبت به قدر و اندازه خود، مذمت شده است.
امیر المؤمنین (علیه السّلام) طبق نقل نهج البلاغة در این باره می‌فرماید:
العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ، وكَفى بِالمَرءِ جَهلًا أن لا يَعرِفَ قَدرَهُ[۲] .
دانشمند، آن است كه اندازه خود را بشناسد و در نادانى آدمى همين بس كه اندازه خود را نشناسد.
همچنین در روایت دیگری از آن حضرت چنین آمده است:
مَن جَهِلَ قَدرَهُ عَدا طَورَهُ[۳] .
آنكه حدّ خود را نشناسد، از مرز خود بگذرد، [یعنی کارهایی انجام می‌دهد که نباید انجام بدهد].
ایشان در جای دیگر در بيان ويژگى‌هاى كاتب فرمانروا می‌فرمایند:
لا يَجهَلُ مَبلَغَ قَدرِ نَفسِهِ فِي الامورِ، فَإِنَّ الجاهِلَ بِقَدرِ نَفسِهِ يَكونُ بِقَدرِ غَيرِهِ أجهَلَ[۴] .
بى‌خبر از جايگاه خويش در كارها نباشد؛ زيرا كسى كه حدّ خود را نمى‌داند، از منزلت ديگران بى‌خبرتر است.
اینها مواردی بود درباره جهل به «قدر نفس»، اما در باره شناخت آن هم ایشان می‌فرمایند:
مَن عَرَفَ قَدرَ نَفسِهِ لَم يُهِنْها بِالفانِياتِ.[۵]
كسى كه ارزش خود را بشناسد، خويشتن را با امور فناپذير خوار نگرداند.
کسی که قدر خود را می‌داند، خود را خرج دنیا و دیگر چیزهای فانی نمی‌کند؛ بلکه سرمایه عمر خود را هزینه چیزی می‌کند که برای او باقی می‌ماند.
و از این بالاتر، در جای دیگر چنین می‌فرماید:
إنّ الخَيرَ كُلَّهُ فيمَن عَرفَ قَدْرَهُ.[۶]
به راستى تمام خوبى در كسى است كه ارزش و اندازه‌اش را بشناسد.
بنا بر این، شناخت جایگاه نفس، آثار و برکات مختلفی دارد که یکی از آنها همین تواضع و فروتنی است و امام رضا (علیه السّلام) به آن توجه دادند. پس کسی که اندازه و جایگاه خود را بشناسد، نه تکبر می‌کند، نه تذلل؛ بلکه همواره فروتن و متواضع است.
