ماه خدا (پژوهشی جامع درباره ماه مبارک رمضان از نگاه قرآن و حدیث)

این کتاب، گزارشی است جامع و منظّم درباره ویژگی ها، فضایل و آداب ماه مبارک رمضان و روزه داری آن، که بر اساس آموزه های قرآن و احادیثِ پیامبر اکرم(ص) و معصومان(ع) تهیه و تدوین شده است.

کتاب، از پنج بخش و فصل های متعدّد تشکیل شده است:

بخش نخست، به ارائه احادیثی پرداخته است که عظمت، ویژگی ها و برکات ماه رمضان و نیز چگونگی بهره برداری از برکات این ماه را بازگو می کند.

بخش دوم، با عنوان «آمادگی برای میهمانی خدا»، مجموعه احادیثی درباره شناخت این ضیافت و اسباب و دعاهای آمادگی برای ورود به این ماه پر برکت، بیان مراتب روزه داری و چگونگی تقویت آثار روزه با اصلاح غذا است.

بخش سوم، مجموعه احادیثی درباره آداب، ادعیه و نوافل مربوط به ماه خدا، آداب مخصوص شب های ماه رمضان، آداب مخصوص روزهای ماه رمضان و اعمال مخصوص دهه آخر است.

بخش چهارم، احادیثی را در بر گرفته که به توصیف ویژگی ها، فضایل و آداب شب قدر می پردازد.

بخش پنجم، جمع آوری احادیث مربوط به آداب بیرون آمدن از ضیافت الهی و ماه رمضان است و نویسنده در این بخش با بهره گیری از احادیث، به بیان آداب وداع با ماه رمضان و نیز آداب شب و روز عید فطر پرداخته است.

گزیده ها و ترجمه ها:

مراقبات ماه رمضان، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ دهم، ۱۳۹۴ ش، وزیری، ۵۱۸ ص، عربی ـ فارسی؛

از رمضان بیشتر بدانیم (۴۰ پرسش و پاسخ در باره ماه مبارک رمضان، بر اساس کتاب «ماه خدا»)، حسین پورشریف، قم: دارالحدیث، چاپ اوّل، ۱۳۹۴ ش، رقعی، ۹۶ ص، فارسی؛

شهر اللّٰه فی الکتاب و السنّة، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۹ ش، وزیری، ۶۲۸ ص، عربی؛

مراقبات شهر رمضان، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۹ه‍ . ش، وزیری، ۳۰۸ ص، عربی؛

Lewru alla، ترجمه شهر اللّٰه فی الکتاب و السنّة، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: محمّد باری، گینه: بی نا، چاپ اوّل، ۲۰۰۸ م، وزیری، ۵۸۳ ص، فولانی؛

Kado dari langit، ترجمه مراقبات شهر رمضان، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: سلمان پاریسی، اندونزی: الهدی، چاپ اوّل، ۲۰۰۹ م، وزیری، ۴۷۲ ص، اندونزیایی.

شهر اللّٰه فی الکتاب والسنة به زبان اردو ترجمه و چاپ شده است.

پيش گفتار کتاب

ستايش ، از آنِ پروردگار جهانيان است . و سلام و درود بر بنده برگزيده اش محمّد ، و دودمان پاك و اصحاب نيك و خجسته او باد!

از نگاه اسلام ، فلسفه خلقت انسان و هدفِ در نظر گرفته شده براى او ، رسيدن به كمال مطلق است . از اين رو ، آنچه در منابع و متون اسلامى به عنوان رمز و راز بعثت پيامبران الهى آمده است (همچون : عدالت ، علم و آزادى) ، مقدّمه تربيت انسان و رسيدن او به مرتبه «انسان كامل» است .

بر پايه اين شناخت ، براى آنان كه اسلام را باور دارند و به اين آيينْ دل بسته اند ، سزاوار است كه از هر فرصتى براى رسيدن به اين هدف والا ، بهره بگيرند . در اين ميان ، ماه رمضان براى خداجويان سالك ، فرصتى است بى همتا ، كه اگر به خوبى مورد استفاده قرار بگيرد ، به تعبير قرآن كريم كه مى فرمايد :

«لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» ؛ [1]

شب قدر ، بهتر از هزار ماه است .

مى توان يك شبه ، راه هزار ماهه را پيمود .

خداوند سبحان ، در اين ماه بافضيلت ، ميهمانى ويژه اى را براى تربيت روح ترتيب داده است ، به گونه اى كه مى تواند در حيات معنوى انسان تحوّلى پديد آورد كه او را به سعادت ابدى برساند و كاميابى هميشگى را برايش تضمين كند .

نكته مهم در اين مسير ، آن است كه انسانى كه تصميم دارد به دنياى اين ضيافت گسترده وارد شود ، بداند : به كجا مى رود؟ معناى ميهمانى الهى چيست و چگونه بايد وارد آن شود؟ چه بايد انجام دهد و چگونه مسئوليّت خويش را ادا كند؟ و چگونه از آن بيرون آيد؟

شناخت همه اينها ضرورى است تا انسان از اين ميهمانى ، به نحو شايسته بهره مند گردد .

اين كتاب ، گامى در اين مسير است و به پرسش هاى يادشده ، با بهره گيرى از قرآن كريم و متون حديثى ، پاسخ هاى كافى مى دهد .

روش كتاب

روش ما در بررسى و كاوش و مستندسازى مباحث در اين مجموعه ، متّكى به عناصر زير است :

1 . از ديدگاه ما ، احاديثى كه از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده اند ، در واقع ، حديث پيامبر خدايند ، همان گونه كه امام رضا عليه السلام فرمود : «ما از طرف خدا و پيامبر او سخن مى گوييم» [2] و نيز امام صادق عليه السلامفرمود : «سخن من ، سخن پدرم است و سخن پدرم ، سخن جدّم است و سخن جدّم ، سخن حسين است و سخن حسين، سخن حسن است و سخن حسن ، سخن امير مؤمنان و سخن امير مؤمنان ، سخن پيامبر خداست و سخن پيامبر خدا ، سخن خداوند متعال است» . [3]

كلمه «سنّت» كه در عنوان اين كتاب آمده است ، براى بيان همين نكته و مفهوم است كه در كتاب ، از همه احاديثِ روايت شده از پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان او ، يكسان بهره گرفته شده است .

2 . كوشيده ايم در حدّ توان ، همه روايات مربوط به هر موضوع را از منابع گوناگونِ شيعه و اهل سنّت ، به طور مستقيم ، استخراج و گردآورى كنيم و با بهره گيرى از نرم افزارهاى رايانه اى ، آنها را روى برگه هاى مخصوص تنظيم نماييم تا زمينه گزينش كامل ترين ، موثّق ترين و كهن ترينِ آنها فراهم آيد . در مورد استفاده از دعاها نيز جز در مواردى اندك ، تنها از ادعيه اى كه مستند به معصومان است ، بهره گرفته ايم .

3 . سعى كرده ايم تا از آوردن روايات تكرارى پرهيز نماييم ، جز در اين موارد :

الف) آن جا كه نكته مهمّى در تفاوت واژه ها و اصطلاحات ، نهفته بوده است .

ب) در مواردى كه متن حديث ، در متون شيعه و اهل سنّت ، تفاوت داشته است .

ج) آن جا كه متن روايت ، بيش از يك سطر نبوده و مربوط به دو باب بوده است .

4 . در مواردى كه متن هاى رسيده از پيامبر خدا و امامان عليهم السلام ، متعدّد بوده اند ، حديث پيامبر صلى الله عليه و آله در متن ، و نشانى روايات ائمّه ديگر با ذكر عنوان و مأخذ ، در پانوشت مى آيد ، مگر آن كه روايت آنان ، نكته تازه اى داشته باشد كه آن نيز در متن آورده مى شود .

5 . در هر موضوع ، پس از ذكر آيات مربوط به آن ، روايات معصومان به ترتيب زمانى (از پيامبر خدا تا امام مهدى عليه السلام) آورده مى شوند ، مگر آن كه روايتى در تفسير آياتِ مذكور باشد (كه در اين صورت ، پيش از روايات ديگر مى آيد) ، يا آن كه تناسب موضوعى روايات ، ترتيب ديگرى را ايجاب كند .

6 . در آغاز هر روايت ، تنها نام پيامبر صلى الله عليه و آله يا امامى را آورده ايم كه حديث از او نقل شده است ، مگر آن كه راوى ، فعل آنان را نقل كرده ، يا سؤال و جوابى در ميان بوده و يا راوى ، سخنى را در متن حديث آورده باشد كه كلام پيامبر صلى الله عليه و آله يا آن امام نيست .

7 . به خاطر تعدّد نام ها و لقب هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام ، نام واحدى را برگزيده ايم كه به صورت ثابت در اوّل روايت مى آيد و بر شخص مورد نظر ، دلالت مى كند .

8 . در پانوشت ها ، منابع احاديث ، به ترتيب معتبرترينِ آنها تنظيم شده است ؛ ليكن گاه به دليلى كه بر محقّقان پوشيده نيست (از جمله : پرهيز از تكرار ، اختلاف منابع يا راوى و يا شخصى كه از او روايت شده) ، اين ترتيب را پس از نخستين منبع ، مراعات نكرده ايم .

9 . هر گاه دسترسى به منابع اوّليه ممكن باشد ، حديث مستقيما از آنها نقل مى شود . آن گاه نشانىِ بحار الأنوار (در احاديث شيعه) و كنز العمّال (در احاديث اهل سنّت) به عنوان دو منبع اساسى و جامع حديث شيعه و اهل سنّت ، افزوده مى شود .

10 . پس از ذكر منابع ، گاه با نشانه «ر.ك» ، به منابع ديگر ارجاع داده مى شود؛ چرا كه متن ارجاعى ، با متن نقل شده تفاوت بسيار دارد؛ ولى در عين حال ، با متن اصلى و موضوع بحث ، مرتبط است .

11 . ارجاع به ابواب ديگر اين كتاب ، به خاطر تناسب و اشتراك محتوايى ميان احاديث آنهاست .

12 . هدف از «درآمد»هايى كه براى فصل هاى كتاب ، نوشته شده يا توضيحات و استنتاج هايى كه در پى احاديث آمده است ، ارائه چشم انداز كلّى روايات آن بخش يا آن فصل است . گاه هم به توضيح و تبيين برخى از مفاهيم دشوار و پيچيده احاديث ، پرداخته شده است .

13 . مهم ترين نكته در اين شيوه ، كوشش در حدّ توان براى تأييد اطمينان آور صدور احاديث هر باب از معصوم است كه به كمك قرائن عقلى و نقلى براى اثبات محتواى احاديث ، صورت پذيرفته است .

در پايان ، بر خود لازم مى دانم مراتب سپاس و قدردانى خود را از همه سروران فاضل و محقّقان عزيز و بزرگوار در مركز تحقيقاتِ دارالحديث كه در پديد آوردن و عرضه اين اثر نفيس ، كوشش هايى ستودنى داشته اند ، ابراز دارم ، بويژه از فاضل گران قدر جناب آقاى رسول اُفقى كه بار سنگين اين كار را بر دوش داشتند و برادر فاضل آقاى مرتضى خوش نصيب كه در آماده سازى بخشى از آن ، سهيم بوده اند .

همچنين از فاضل گران مايه جناب آقاى جواد محدّثى كه با ترجمه دقيق ، روان و زيباى اين كتاب ، زمينه بهره مندى پارسى زبانان را فراهم ساختند ، صميمانه سپاس گزارم . از خداى سبحان براى همه اين عزيزان در راه برافراشتن رايت فرهنگ اسلامى و همكارى در نشر معارف اهل بيت عليهم السلام و سخنان نورانى آنان ، توفيق بيشتر خواستارم .

ربّنا! تقبّل منّا ؛ إنّك أنت العزيز الحكيم .

محمّد محمّدى رى شهرى

8 ربيع الثانى 1425

7 خرداد 1383

28 مى 2004