نقش محوری آیت‌الله ری‌شهری در تأسیس نهادهای نوین حوزوی و علوم انسانی اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین استاد رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث در آیین نکوداشت اندیشه های کلامی آیت الله ری شهری (ره) که به همت انجمن کلام اسلامی حوزه و با مشارکت و همکاری پژوهشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه تهران و با همکاری برخی از مراکز و مؤسسات علمی و آموزشی قم برگزاز شد گفت: هدف اصلی این دور نشست‌ها، تعمیق در اندیشه‌های کلامی و روش‌شناسی اساتید برجسته معاصر است تا بتوانیم میراث علمی آنان را نه به صورت سطحی، بلکه با درک ساختار درونی نظام فکری‌شان مورد کنکاش قرار دهیم.

ایشان در ادامه از برنامه‌های آتی انجمن کلام حوزه خبر داد و افزود: بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، در دی یا بهمن ماه امسال، میزگردی با تمرکز به بررسی اندیشه‌های کلامی مرحوم آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی برگزار خواهیم کرد. همچنین امیدواریم که در سال آتی برنامه‌هایی جامع برای بررسی آثار دو اندیشمند بزرگ، شهید صدر و شهید بهشتی، در حوزه کلام و فلسفه برگزار شود.

حجت ‌الاسلام والمسلمین استاد برنجکار با اشاره به شهرت جهانی آیت‌الله ری‌شهری به واسطه تدوین کتاب عظیم «میزان الحکمه»، بیان داشت: این شهرت نباید مانع توجه به سوابق پیشین ایشان در عرصه کلام شود. ایشان قبل از آنکه به جمع‌آوری روایات بپردازند، در حوزه تألیف کلامی فعال بودند. پیش از انقلاب، از سال ۱۳۵۴، ایشان مجموعه‌ای از کتب اصول دین را به چاپ رساندند که نشان‌دهنده ساختار فکری منسجم ایشان از همان زمان بود. برخی از کتب اولیه ایشان شامل: 1. مقدمه‌ای بر شناخت خدا 2. توحید عقل و جهان‌بینی 3. مجموعه کتاب‌های تخصصی در زمینه مناظرات کلامی و ایدئولوژیک می باشد.

وی تأکید کرد: زیربنای فکری تمامی آثار آیت‌الله ری‌شهری یک اصل اساسی داشت: تکیه مطلق بر قرآن و سنت به مثابه منابع بنیادین، اما با بهره‌گیری از اجتهاد عقلانی و همچنین استفاده هوشمندانه از علوم و دستاوردهای بشری که در آن دوران کمتر مورد توجه جریان سنتی حوزه قرار می‌گرفت.

ایشان با بیان خاطره‌ای از نقش آیت‌الله ری‌شهری در شکل‌دهی به ساختارهای آموزشی نوین حوزه علمیه که مستقیماً با نظریه ایشان در باب کلام کاربردی گره خورده است افزود: نکته محوری در اندیشه ایشان، فراتر رفتن از صرف علوم نقلی و ورود به محتوای تخصصی در زمینه‌هایی بود که امروزه ما آن را علوم انسانی اسلامی می‌نامیم. ایشان بیست و دو سال پیش (حدود سال ۱۳۸۲)، با نگاهی آینده‌نگر، طرح تأسیس رشته‌های تحصیلی را در حوزه علمیه مطرح کردند که محوریت آن محتوا بود، نه صرفاً علوم قرآن و حدیث، و این تلاش منجر به طراحی رشته‌هایی شد که هرکدام تلاشی برای بومی‌سازی دانش بشری در چارچوب اسلامی بودند. همانند: 1. کلام امامیه (با رویکرد تخصصی) با هدف ارتقاء سطح مباحث اعتقادی 2. روانشناسی؛ که گرایش خاصی به رویکرد مثبت‌گرا (Positive Psychology) داشت، زیرا ایشان معتقد بودند که متون روایی شیعه، حاوی منابع غنی برای روانشناسی مثبت هستند 3. اخلاق کاربردی 4. اقتصاد اسلامی.

رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث گفت: این رویکرد نشان‌دهنده دغدغه عمیق ایشان برای جلوگیری از توقف کار کلامی در سطح مقدمات و ورود به محتوای تخصصی در رشته‌های مختلف علوم انسانی بود. ایشان به خوبی تشخیص داده بودند که برای پاسخگویی به نیازهای جهان مدرن، باید تخصص‌های حوزه را از کلیات کلامی فراتر برد.

وی افزود: بررسی منظومه خداشناسی آیت‌الله ری‌شهری که بخش عمده‌ای از جلد اول تا نهم دانشنامه عقاید اسلامی را به خود اختصاص داده است، رویکردی کاملاً متفاوت با متکلمان کلاسیک شیعه نشان می‌دهد. نظم مورد نظر آیت‌الله ری‌شهری در چینش مباحث، نه بر اساس روال مرسوم متکلمان (مانند برهان صدیقین، براهین وجودی یا عدمی)، بلکه بر اساس نظم آیات و روایات بود. ایشان تلاش می‌کردند تا ساختار استدلال را بر مبنای ترتیب ظهور و ارتباط مباحث در متون مقدس شکل دهند.

ایشان افزود: منظر آیت‌الله ری‌شهری برای وصول به معرفت خدا، یک مسیر چهار مرحله‌ای در بخش راهنمایان و سه ابزار در بخش مبادی معرفت را شامل می‌شود. آیت‌الله ری‌شهری معتقد بودند که خداوند خود را از طریق چهار واسطه اصلی به بشر معرفی می‌کند. 1. خداوند: (معرفی مستقیم و ذاتی از طریق فطرت) 2. پیامبران (رسولان): که حاملان پیام و حجت‌های ظاهری هستند 3. اهل بیت علیهم السلام (ائمه معصومین علیهم السلام) که مفسران حقیقی وحی و راهنمایان پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستند. 4. پیروان راستین آنان (علما و صالحان): که ادامه دهنده مسیر هدایت هستند.

استاد حوزه علمیه در ادامه گفت: آیت الله ری شهری در بحث مبادی معرفت، بر تعامل میان سه ابزار اساسی تأکید داشتند. 1. فطرت: این ابزار که مورد تأکید فراوان ایشان بود، مکانیسمی است که از طریق آن، خداوند نخستین ادراک وجود خود را در انسان قرار می‌دهد (معرفت الله به الله). این مبحث به طور خاص با بحث آیه الست و میثاق اولیه پیوند داده می‌شود. 2. عقل: به عنوان ابزار تحلیل و استدلال برای درک مراتب بالاتر معرفت 3. قرائن: به معنای شواهد و ادله پیرامونی که عقل آن‌ها را پردازش می‌کند.

وی افزود: آیت الله ری شهری دیدگاه جامع در تشریح طرق وصول به خداشناسی ارائه داد که عبارتند از؛

معرفة‌النفس: ایشان تأکید داشتند که این مفهوم باید تفسیری جامع‌تر از دیدگاه‌های رایج داشته باشد. به اعتقاد ایشان، «معرفة‌النفس شامل هر آنچه در خلقت انسان، چه در بُعد جسمانی و چه در بُعد روحانی، وجود دارد و ما را به خالق خود رهنمون می‌سازد، می‌شود» این شامل پیچیدگی‌های بیولوژیک و ساختار روح و روان انسان است.

تجربه دینی: این مسیر بر اساس تحلیل عمیق روایات مربوط به فقر و وابستگی ذاتی انسان به مدبّری غیر از خود استوار است؛ یعنی احساس نیاز فطری به وجودی نامحدود، که خود یک راه معرفتی است.

حدوث عالم: همان برهان حادث بر اساس نظم و پیچیدگی جهان مادی، به عنوان یکی از راه‌های سنتی و مورد تأیید ایشان برای اثبات وجود خدا مورد بررسی قرار گرفت.

ایشان در پایان تاکید کرد: با توجه به ناتمام ماندن بخش‌های عملیاتی‌تر کلام مرحوم آیت الله ری‌شهری، اما از نظر ایشان معرفت کلامی باید به عمل ختم شود یعنی برای رسیدن به بالاترین مراتب خداشناسی، یعنی معرفت شهودی و استکمالی، صرف استدلال‌های نظری کافی نیست. عواملی که در روایات به طور مکرر بر نقش آن‌ها در رشد و عمق معرفت تأکید شده است، حیاتی هستند. این عوامل عبارتند از: 1. ذکر خدا (مداومت بر یاد او) 2. نماز و روزه (به عنوان ابزارهای تزکیه قلبی) 3. محبت و انقطاع کامل به سوی خدا 4. ولایت اهل بیت علیهم السلام که به عنوان مهم‌ترین عامل تکمیلی برای تثبیت و ارتقاء معرفت‌های اولیه و نظری می باشد.

شایان ذکر است آیین نکوداشت اندیشه های کلامی آیت الله محمد محمدی ری شهری (ره) به همت انجمن کلام اسلامی حوزه و با مشارکت و همکاری پژوهشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه تهران و با همکاری برخی از مراکز و مؤسسات علمی و آموزشی قم و با سخنرانی حجج اسلام و المسلمین آقایان؛ استاد محمدتقی سبحانی، استاد عبدالهادی مسعودی، استاد رضا برنجکار، استاد علی راد و استاد سیدمحمدکاظم طباطبایی در روز پنجشنبه 22 آبان ماه 1404 از ساعت 8:30 تا 11 در سالن همایش انجمن های علمی حوزه برگزار شد.